Istorijski revizionizam i duga senka Frica Fišera

Stogodišnjica izbijanja Prvog svetskog rata je zgodna prilika da istoričari zarade neku paru objavljujući prigodne knjige u očekivanju većih tiraža. Kada su istorija Prvog i Drugog svetskog rata u pitanju, svaki povod je dobar kao korak u procesu vršenja revizije prošlosti, u skladu sa novom konstelacijom snaga i savezništava. Najveća žrtva istorijskog revizionizma je uvek i sistematski Rusija. Ovaj trend je pogotovo vidljiv poslednjih dvadeset godina [1].

U pravilu, revizija istorije XX veka ne počiva na novim saznanjima i promenjenoj faktografiji, već na novoj interpretaciji poznatih događaja. U takvim revizijama važne činjenice se često zanemaruju, drugačije akcentuju ili namerno potiskuju. Knjige starih autora koje se ne uklapaju u novu realnost se polako guraju u zaborav. Stasavaju nove generacije istoričara, a sa njima i „nova“ istorija.
Nove zvezde moderne istorije se ne bave mučnim i dosadnim kopanjem po arhivima, i radije se fokusiraju na kompilaciju, sintezu i reinterpretaciju ranije objavljenih radova. Mora se priznati da su nove knjige zanimljivo pisane, da su dovoljno informativne i obično prijatne za čitanje. Spisateljski dar je na većoj ceni no što je to dubina znanja o temi o kojoj se piše. Nesporno je da novi istoričari doprinose popularizaciji istorije, ali vrlo često, i njenoj propagandnoj manipulaciji.

Knjiga “Mesečari” Kristofera Klarka je uznemirila srpsku javnost [2]. Prevladalo je tumačenje po kome je knjiga revizionistički pamflet koji krivicu za izbijanje Prvog svetskog rata pokušava da svali na leđa kraljevine Srbije. Strah je tim veći što je Klark istoričar od ugleda i što je njegova knjiga bila jedna od najzapaženijih u književnoj produkciji 2012. godine. Klarkova knjiga je imala prikaze u svim važnijim svetskim časopisima i našla se na svim važnijim listama preporučene literature u toj godini.

Čini se da bi Klarkovu knjigu ipak valjalo čitati pre svega kao pronemačku i posledično antirusku i antifrancusku. Tek u drugom koraku, ona se može tumačiti kao antisrpska. (Ko je imao prilike da pročita odličnu Klarkovu knjigu o istoriji Pruske, pod naslovom „Gvozdeno kraljevstvo“, primetiće da je Klarkova fascinacija Pruskom i pruskim duhom u značajnoj meri preneta i na „Mesečare“).

Tokom 2013. godine, bar u knjigama objavljenim na engleskom govornom području, nije se nastavio agresivni revizionistički trend koji je Klark najavio i od koga Srbija toliko strepi [3].

Najzapaženija knjiga prošle godine je verovatno „Rat kojim je okončan mir“, Margarete Makmilan, istoričarke sa Oksforda [4]. U 2013. godini ova knjiga je imala odjek identičan onome koji je Klarkova knjiga imala 2012. godine. Ako bih sudio samo o stilu pisanja i o strukturi jedne i druge knjige, prednost bih dao Makmilanovoj. Svejedno, obe knjige su informativne i odlično napisane, nevezano od teza koje zastupaju.

Suprotno Klarku, pogledi Makmilanove na uzroke izbijanja Prvog svetskog rata su odmereniji, objektivniji, i ako je to važno, bliži srpskom stanovištu. Iako i ona, poput Klarka, upoređuje Mladu Bosnu sa Al-Kaidom, ili odnos Srbije prema Srbima u Bosni (i Makedoniji) kao odnos Irana prema Hezbolahu, iole pismeniji čitalac neće u knjizi pronaći tezu o srpskoj krivici za izbijanje rata, niti će naići na bitniju reviziju istorije Prvog svetskog rata.

Šta god o Prvom svetsku ratu bilo pisano, nad svim novim knjigama lebdi duga i moćna senka Frica Fišera (Fritz Fischer) i njegove knjige „Ciljevi Nemačke u Prvom svetskom ratu“, objavljene daleke 1961. godine. I Klarkovi „Mesečari“ su samo zakasneli i neuspeli obračun sa Fišerom.

U čemu je značaj Fišerove knjige i otkuda potreba da se sa njom i danas polemiše, pola veka nakon njenog objavljivanja i trinaest godina posle Fišerove smrti?

Kopajući uporno i pedantno po nemačkim arhivima, Fišer je u svom obimnom delu dobro dokumentovao nekoliko ključnih teza koje su pomogle da se primarna krivica za izbijanje Prvog svetskog rata još argumentovanije pripiše Nemačkoj. Ako postoji nezaobilazni istoričar Prvog svetskog rata, onda je to pre svih Fišer [5].

Fišer dokazuje da je Nemačka želela rat 1914. godine i da je agresivno gurala Austrougarsku u rat sa Srbijom – po svaku cenu, pa i po cenu da taj rat poprimi svetske razmere. Iako austrougarska želja da se sa Srbijom obračuna jednom i zauvek nije sporna, taj rat bi bio teško zamisliv bez nemačke snažne podrške.

Diplomatsko posredovanje koje je Britanija nudila kao pokušaj rešenja konflikta Austrougarske i Srbije, Nemačka je na svaki način sabotirala. Nad Nemačkom se nadvijao veliki i razumljiv strah od Rusije. Procene su bile da će i ekonomska i vojna moć Rusije već od 1916. godine biti takva, da Rusiju niko više neće moći da pobedi.

Sa druge strane, nemačke procene su te, 1914. godine ukazivale da ni Rusija ni Francuska još uvek nisu spremne za rat – dosta tačno, kako će događaji pokazati. Nemci su verovali i da će Britanija ostati uzdržana u sukobu na kontinentu – netačno, kako se pokazalo.

Iako u Prvom svetskom ratu nema nevinih, odlučnost Nemačke da ratom izbori status velike imperijalne sile opredelila je sudbinu Evrope 1914. godine. U tom svetlu, Klarkovo insistiranje na krivici Rusije zbog podrške „zloj“ Srbiji i zbog mobilizacije koja je otpočela pre mobilizacije u Nemačkoj, deluje svakako nategnuto, gotovo detinjasto [6].

Fišer ukazuje i na neskrivenu podršku ratnoj opciji koja je stizala od nemačke političke i poslovne elite. Nemačka ratobornost se zato ne može vezivati isključivo za armiju i za kajzera Vilhelma II, kako se to obično sugerisalo [7].

Na drugoj strani, Fišerovi kritičari spore da se za kataklizmu 1914. godine može kriviti samo jedna država i tvrde da se radilo o globalnom imperijalnom sukobu velikih sila u kome je Nemačka samo pokušala da popravi posledice svog kasnog ulaska na istorijsku scenu.
Postoji i teza da bi se detaljnim proučavanjem arhiva drugih država (na način kako je to Fišer uradio sa dostupnim arhivima Nemačke) otkrilo da se ni ostale velike sile nisu ponašale mnogo bolje od Nemačke. Usled asimetričnosti dostupnih informacija, insistira se na tome da je objektivna slika o Prvom svetskom ratu i njegovim uzrocima ostala iskrivljena na štetu Nemačke.

Iako ove kritike nisu besmislene, one ne ugrožavaju bitno ni Fišerove teze, ni kvalitet njegove analize. Upravo takvom analizom i jakom argumentacijom, Fišer otvara Pandorinu kutiju nemačke istorije XX veka.

On pokazuje da je najvažniji imperijalni cilj Nemačke bio preuzimanje potpune prevlasti nad prostorom centralne Evrope uz anektiranje velikih delova teritorija (pogotovo) na istoku, kao i potpuno političko i ekonomsko potčinjavanje malih država na istoku i severu Evrope. Možda i gore, delovi nemačke elite su predstojeći rat smatrali kao neminovni sukob dve rase – Slovenske i Tevtonske. I kajzer Vilhelm i načelnik nemačkog generalštaba fon Moltke, o tome govore sasvim eksplicitno.

Ako je Fišer u pravu, ako je njegova interpretacija nemačke politike i ciljeva tačna, onda se otvara najdramatičnije od svih pitanja (iako ovo pitanje sam Fišer ne otvara). Da li politiku Hitlerove Nemačke treba sagledavati kao brutalniji i radikalniji nastavak politike kajzerovske Nemačke, a ne samo kao bolesnu istorijsku aberaciju? Da li u nemačkoj politici tokom celog XX veka postoji jasna i konzistentna strateška linija koju prate svi režimi?

U takvom tumačenju, popularna teza po kojoj je uspon Hitlera proistekao kao posledica nerazumnog Versajskog sporazuma (pogotovo člana 231.) opasno gubi na snazi. Otvoren je prostor u kome je krivicu za Drugi svetski rat moguće tražiti pre u kontinuitetu nemačke politike i njenih ciljeva nego u nepravednom Versajskom miru.

Fišerova analiza jasno pokazuje kakvi su istorijski i politički ulozi u igri. Tek sa ovim podsećanjem na Fišera, moguće je i bolje razumeti strasti koje je njegova knjiga probudila 1961. godine i čiji eho snažno odjekuje i danas.

———————————————————————————————————————————–
[1] O istorijskom revizionizmu vezanom za Drugi svetski rat sam pisao u tekstu http://nkatic.wordpress.com/2009/09/04/dogovorna-istorija/.
[2] Christopher Clark, “The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914″.
[3] Poznati britanski istoričar Maks Hestings (Max Hastings), na primer, u svojoj popularnoj knjizi „Catastrophe: Europe Goes to War 1914“ čvrsto istrajava na nemačkoj krivici za izbijanje rata.
[4] Margaret MacMillan, “The War theat Ended Peace: How Europe abandoned peace for the First World War”.
[5] Kada je reč o starijim istoričarima, među najznačajnijima bi svakako bio i Italijan, Luiđi Albertini (Luigi Albertini). Albertini takođe najveću krivicu za rat pripisuje Nemačkoj.
[6] Na ruskoj krivici za Prvi svetski rat još radikalnije insistira autor nevelike reputacije Šon Mekmikin (Sean McMeekin) u knjizi „July 1914: Countdown to War“.
[7] Fric Fišer je ovoj temi posvetio knjigu „Savez elita“.