IZBORNI ZAKON BIH: Hermafrodit ultraliberalnog i ultrakonzervativnog

Piše Stevan Salatić, Institut za društvena istraživanja FPN Banja Luka

Ovaj tekst će upravo braniti tezu da je „Izborni zakon Bosne i Hercegovine“[ Službeni list Bosne i Hercegovine br. 23/01 od 19. septembra 2001. godine, te izmjena i dopuna Izbornog zakona BiH objavljene u Službenom glasnicima BiH broj: 7/02, 9/02 i 20/02.] donesen 23.avgusta 2001. godine, godinama dopunjavan i mijenjan ali sa uvijek istom suštinom, nastao kao kompromis zahtjeva međunarodne zajednice na čelu sa kancelarijom Visokog predstavnika u Bosni i Hercegovini i tadašnjeg rukovodstva vladajućih nacionalnih blokova (Stranke demokratske akcije, Srpske demokratske stranke i Hrvatske demokratske zajednice).

U namjeri da razbije snagu nacionalnih blokova i reorganizuje partijski sistem Bosne i Hercegovine, međunarodna zajednica na čelu sa tadašnjim Visokim predstavnikom u Bosni i Hercegovini Volfgangom Petričem insistirala je na veoma liberalnom pristupu donošenju novog izbornog zakona. Iako veoma mladu demokratiju, tek izašla iz trogodišnjeg rata, sa društvom koje je čitavih pedeset godina njegovalo autoritarnu privrženost jednopartizmu, sa dubokim socijalnim i etničkim rascjepima i apsolutnim odsustvom parcipativne političke kulture, pred građane Bosne i Hercegovine je stavljen jedan od najliberalnih izbornih zakona u evropskom izbornom zakonodavstvu. Neki od elemenata koji govore u prilog ovoj tvrdnji su same odredbe izbornog zakona npr.zatvorene neblokirane izborne liste, slobodan i nevezan mandat poslanika, nizak izborni cenzus od 3%, modifikovana D'Onteova izborna formula (Sent-Lagova formula), sama činjenica da stranka cenzus od 3% „probija“ u izbornoj jedinici a ne u ukupnom zbiru za predstavničko tijelo.

Cilj međunarodne zajednice tih godina bio je da što više marginalizuje uticaj nacionalnih stranaka koje su bile na vlasti čitav ratni i post-ratni period, a s obzirom da su SDA, SDS i HDZ tih godina i dalje uživale najveću podršku unutar svojih nacionlano izdefinisanog biračkog tijela cilj međunarodne zajednice je bio da izmanipuliše izborni proces i iskrivi izbornu volju građana. Pored očite finansijske podrške koju je nudila svakoj političkoj opciji koja je bila spremna da se suprotstavi nacionalnim strankama, međunarodna zajednica je u svrhu promjene tadašnje političke nomenklature odlučila da se posluži i izbornim inžinjeringom. Izborni zakon iz 2001 godine bio je sve, osim refleksija samog stvarnog stanja stvari u političkom životu Bosne i Hercegovine i stanja svijesti prosječnog građanina Bosne i Hercegovine. Cilj zakona je bio ostaviti prostor malim strankama, neopterećenih prošlošću a potpomognutim stranim novcem i logostikom da se domognu parlamentarnih mjesta a zatim i izvršne vlasti raznim ucjenama i malverzacijama u procesu postizbornog koaliranja.

Nacionalne stranke su prepoznale ovakvo nastojanje međunarodne zajednice i čvrsto su se suprotstavile donošenju ovako liberalnog izbornog zakona. Ali s obzirom na „ratna opterećenja“ rukovodstava i finansijsku zavisnost državnog, entitetskih i kantonalnih budžeta SDA, SDS i HDZ nisu imale drugog izbora osim sjeti za sto sa međunarodnim zvaničnicima i pristati na očitu ucjenu. Sa namjerom da zadrže što više elemenata postojećeg prilično nedemokratskog izbornog sistema koji im je i više nego odgovarao, SDA,SDS i HDZ su pokušale da nađu kompromis sa kancelarijom Visokog predstavnika. Jedini ustupak koji je međunarodna zajednica uvazila nacionalnim strankama bila je stavka „kompenzacijski mandati“. Kompenzacijskim mandatima je stranka koja je prešla cenzus mogla autonomno raspolagati jednim brojem mandata, što je značilo da će sama rukovodstva političkih partija odlučiti koji ljudi će zauzeti od 23% do 27% mandata za određeno predstavničko tijelo. Time su nacionalne stranke smatrale da će zadržati hegemoniju u predstvaničkim tijelima koja će im garantovati snagu političkog djelovanja. Ova nada se trinaest godina kasnije modifikovala u finansijsku korist od prodaje kompenzacijskim mandata ljudima koji su spremni da plate svoje poslaničko mjesto.

Zakon je usvojen 21.avgusta 2001. u Predstavničkom domu a 23.avgusta 2001. godine potvrđen glasanjem u Domu naroda. U zakon su uključeni i ultraliberalni elementi na kojim je insistirala međunarodna zajednica: zatvorene neblokirane izborne liste, slobodan i nevezan mandat poslanika, nizak izborni cenzus od 3%, modifikovana D'Onteova izborna formula (Sent-Lagova formula), sama činjenica da stranka cenzus od 3% „probija“ u izbornoj jedinici a ne u ukupnom zbiru za predstavničko tijelo; ali i zahtjev političkih stranaka za direktno raspolaganje jednom grupom na mandata u vidu „kompenzacija“. Takav scenario je načinio izborni sistem Bosne i Hercegovine a samim tim i izborni sistem Republike Srpske articficijalnim hermafroditom koji danas ide u korist i „malim“ partijama (ultraliberalni diskurs) i „velikim“ partijama (ultrakonzervativni pristup) ali nikako i građanima prema čijim potrebama je izborni zakon trebao biti pravljen.

Uzmimo sada kao primjer izborni sistem Republike Srpske tačnije izbore za Narodnu skupštinu RS. Narodne skupština je vrhovno predstavničko i zakonodavno tijelo Republike Srpske koje se bira na neposrednim izborima. Prema odredbama Izbornog zakona sastoji se od 83 narodna poslanika, od kojim se 63 poslanika biraju direktno iz izbornih jedinica a 20 mandata predstavljaju kompenzacijski mandati. Direkan izbor poslanika se vrši iz devet izbornih jedinica što predstavlja prevelik broj izbornih jedinica za područje sa manje od milion ljudi sa aktivnim pravom glasa. Povećanje broja izbornih jedinica a samim tim smanjenje broja mandata koji se biraju iz jedne izborne jedinice idu na ruke strankama kojima sada za osvajanje mandata treba znatno manji broj glasova nego ranije.

Republika Srpska je na izborima za Narodnu skupštinu podjeljena u devet izbornih jedinica iz kojih se prema broju stanovnika bira razlicit broj mandata i to:

izborna jedinica 1 – 7 mandata

izborna jedinica 2 – 7 mandata

izborna jedinica 3 – 12 mandata

izborna jedinica 4 – 4 mandata

izborna jedinica 5 – 6 mandata

izborna jedinica 6 – 9 mandata

izborna jedinica 7 – 7 mandata

izborna jedinica 8 – 4 mandata

izborna jedinica 9 – 7 mandata.

Prema rezultatima Opštih izbora za Narodnu skupštinu Republike Srpske za direktan mandat iz izborne jedinice bilo je neophodno u prosjeku oko 4800 glasova za listu političke partije [] što predstavlja veoma mali broj u odnosu na evropske prosjek. Smanjenjem broja glasova za direktan mandat povećava se mogućnost maniplacije izbornim procesom ali i samim mandatom u postizbornom periodu. Mandat, ovako lako osvojen vrlo često je predmet političke trgovine u periodu postizbornog koaliranja. Pošto je mandat slobodan i nije vezan za samu listu političke partije koja je nominovala poslanika, poslanik je u mogućnosti da postane frilenser (slobodnjak) odmah po verifikaciji mandata. Javna je tajna da se ovo u proteklih trinaest godina i dešavalo u parlamentarnom životu Republike Srpske. Ovaj primjer je samo jedan od mnogih manjkavosti liberalnog pristupa medjunarodne zajednice u donošenju Izbornog zakona Bosne i Hercegovine.

Manjkavost ustupaka međunarodne zajednice političkim partijama prilikom donošenja Izbornog zakona 2001. godine ogleda se u slobodnom partijskom raspolaganju kompenzacionim mandatima. Izborni zakon Bosne i Hercegovine kompenzacioni mandat definiše kao „mandate koji se raspodjeljuju na liste političkih stranaka ili koalicija prema broju dobivenih važećih glasova i služe da kompenziraju nedovoljnu proporcionalnost na nivou entiteta, a koja nastaje sabiranjem rezultata za pojedine višečlane izborne jedinice u entitetu“[]. Kompenzacione liste stranka ovjerava prije izbora i one su nepromjenjive.

Raspored kandidata na kompenzacionim listama zavisi od predviđanja stranke koliko glasova će osvojiti u ukupnom zbiru. Političke stranke okvirno, još prije izbora, zahvaljujući sopstvenim istraživanjima imaju podatke koliko glasova će osvojiti. Prema tim očekivanjima, političke stranke prave svoje kompenzacione liste. Na poslednjim izborima za Narodnu skupštinu za osvajanje jednog kompenzacijskog mandata, odnosno za osvajanje 3% ukupnog biračkog tijela bilo je potrebno nešto manje od 20 000 glasova (SP je imao 19297 glasova i osvojio je jednu „kompenzaciju“. Za drugi kompenzacioni mandat bilo je potrebno nešto više od 35 000 glasova (DNS je osvojio dvje „kompenzacije“ sa 38 547 glasova). Dakle, svaka politička partije koja osvoji od 3 do 5% glasova na republičkom nivou može očekivati da će dobiti jedan kompenzacioni mandat. Postotak od 6% i više donosi i drugu „kompenzaciju“. SNSD je na poslednjim opštim izborima za Narodnu skupštinu osvojio 240 747 glasova što mu je donijelo 9 kompenzacionih mandata.

Imajući u vidu da posjeduju izvjesna očekivanja koliko glasova će da osvoje, stranke prave kompenzacione liste u skladu sa tim očekivanjima. Pored istaknutih funkcionera stranke koji gotovo pa uvijek preko kompenzacione liste osiguraju svoj mandat bez obzira na ishod izbora u izbornoj jedinici, vrh kompenzacione liste često „zasjednu“ oni stranački kandidati koji su spremni debelo da plate svoju visoku kompenzaciju. U javnosti se šekuliše se da cijene kompenzacionih mandata u predizborno vrijeme dosegnu visinu od 100 000 KM.

Na taj način, „kompenzacija“ koja je prvobitno sluzila za borbu jakih stranaka protih jačanja „freelancerstva“ u parlamentarnom životu, poistovjetila se sa istim, pretvorivši se u predmet trgovine u predizbornom periodu kao što je i freelancerstvo postalo predmet trgovine u postizbornom periodu. Na ovaj način se odvija i parlamentarni proces i ove 2014.godine. Izborne praznine i propuste samog Izbornog zakona iz 2011.godine idu u korist svim subjektima koji učestvuju na izborima jer im ostavljaju širok prostor za manevrisanje. Jedini akteri izbornog procesa kojima odredbe izbornog zakona idu na štetu su sami građani Bosne i Hercegovine. Izborni zakon je stavljen u funkciju sredstva za lako dolaženje do mandata a nikako u funkciju identičnog predstavljanja zahtjeva građana iz realnog života u predstavnički organ.

Zbog toga trinaest godina od donošenja izbornog zakona u Bosni i Hercegovini imamo veći „deficit demokratije“ nego te 2001.godine kad je zakon inicijalno donesen. Taj artificijalni hemafrodit koji je nastao kao proizvod kompromisa zahtjeva međunarodne zajednice za liberalizaciju izbornog zakonodavstva i zahtjeva političkih stranaka za očuvanje vezanosti mandata za izbornu listu, idalje ostaje na snazi bez ikakvog nagovještaja da će biti promjenjen. Iako slavljen kao veliko dostignuće demokratstih principa u Bosni i Hercegovini ovaj izborni zakon se pretvorio u mehanizam manipulacije izbornim procesom od strane političkih partija, kako malih tako i velikih, koji izborni proces svodi na masovno glasanje stranačkih poslušnika i na plebicistički odlazak na birališta ostalih, stranački neopredjeljenih birača koji samo mogu da potvrde ili odbace već pripremljeno u stranačkoj kuhinji ali ne i da izaberu po svojoj procjeni.